TÜRK DEVLETLERİ TEŞKİLATI’NA GENEL BAKIŞ

Türk dili konuşan devletler, birbirlerini daha iyi tanıma ve çok taraflı ilişkileri geliştirme imkânını Sovyetler Birliği’nin dağılması ve iki kutuplu dünya düzeninin yıkılmasıyla elde etmişlerdir. Uluslararası sistemin yeni bir döneme girdiği 1990’lı yıllar Türkiye ve bağımsızlığını yeni kazanan Azerbaycan, Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan için büyük bir heyecanın söz konusu olduğu bir dönem olmuştur. Türk Dünyası’nın aktörleri olan bu devletler yeniden tanışma ve kavuşma ortamıyla beraber bir yandan bağımsızlık sonrası ulus-devletlerini inşa etmeye çalışırken diğer yandan ise birbirleriyle ikili ve çok aktörlü ilişkiler kurmaya çalışmaktalardı.¹1992 yılından beri toplanan, “Türkçe Konuşan Devletler Devlet Başkanları Zirveleri” sonucunda ortaya çıkan Türk Devletleri Teşkilatı, çok aktörlü ilişkilerin bir neticesi olarak ortak siyasi irade üzerine kurulmuştur.2010 yılına kadar devam eden zirveler sürecinin bir ürünü olan Türk Devletleri Teşkilatı ( eski adıyla Türk Konseyi) ; Türk dili konuşan ülkeler arasında kapsamlı işbirliğini teşvik etmek amacıyla uluslararası bir örgüt statüsünde 2009 yılında kurulmuştur.²

Temel belgeleri olan 3 Ekim 2009 tarihli Nahçıvan Anlaşması ve 16 Eylül 2010 tarihli İstanbul Bildirisi’ne göre, Teşkilata üye ülkeler, Birleşmiş Milletler Anlaşması’nın amaçları ve ilkelerinin yanı sıra uluslararası hukukun diğer evrensel olarak tanınan ilkelerini benimsemiştir. Barış ve güvenliğin korunması ile iyi komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesine ilişkin uluslararası normlar, Türk Konseyi çatısı altında yürütülecek işbirliğinin zeminini oluşturmaktadır.³

Teşkilatın Amacı

Nahçıvan Anlaşmanın önsözünde üye devletler, Birleşmiş Milletler Anlaşması’nın amaç ve ilkelerine bağlılıklarını teyit ederek, Teşkilatın temel amacını, Türk Devletleri arasında kapsamlı işbirliğini derinleştirmek, bölgesel ve küresel barış ile istikrara katkıda bulunmak olarak tanımlamışlardır. Üye ülkeler ayrıca, demokrasi, insan haklarına saygı, hukukun üstünlüğü ve iyi yönetişim gibi temel ilkelere bağlılıklarını ifade etmişlerdir. Teşkilat kapsamındaki işbirliği, üye ülkeler arasındaki ortak tarih, kültür, kimlik ve Türk dili konuşan halkların dil birliğinden kaynaklanan özel dayanışma temelinde inşa edilmektedir.⁴

Türk Devletleri Teşkilatı’nın Organizasyon Şeması

Türk Devletleri Teşkilatı bir uluslararası örgüt olması itibariyle daimi organlara sahiptir. Bu organlar ve görevleri şunlardır:

» Devlet Başkanları Konseyi: üye devletlerin devlet başkanlarının periyodik olarak her yıl bir kez yapılan düzenli toplantılarda, güncel uluslararası sorunların çözümüne ilişkin olarak üye devletler arasındaki etkileşimler, Türk Devletleri Teşkilatı kapsamında öncelikli işbirliği alanlarının belirlenmesi amacıyla bir araya gelerek faaliyetlerini sürdürmektedirler.

» Dışişleri Bakanları Konseyi: Türk Devletleri Teşkilatının’nın gündemdeki faaliyetleriyle ilgili konular, ele alınacak güncel uluslararası meselelerin tespiti, Sekretarya’nın personel yapısı ve mali raporunun onayı, bu organın yetkileri çerçevesindedir.

» Aksakallar Konseyi: Türk Devletleri Teşkilatı himayesinde faaliyet gösteren daimi bir danışma kuruludur. Faaliyetlerini üye devletlerin halklarının ortak tarihi, dili, kültürü ve gelenekleri bazında yürütmektedir.

» Kıdemli Memurlar Komitesi: yetkileri çerçevesinde, Sekretaryanın faaliyetlerinin koordine eder.Sekretarya tarafından hazırlanan taslak belgelerin Dışişleri Bakanları Konseyi’nin uygun görmesi ve Devlet Başkanları Konseyi’nin onaylamasından önce değerlendirmekte ve onay vermektedir.

» Sekretarya: Türk Devletleri Teşkilatı’nın amaç ve görevlerinin icrasına yardımcı olmak üzere daimi bir yürütme ile organizasyon organıdır .⁵

İşleyiş

Teşkilatın ana karar organı, Dönem Başkanlığı’nı üstlenen ülke (alfabetik sıraya göre) tarafından başkanlığı yürütülen Devlet Başkanları Konseyi’dir. Dönem Başkanlığı’nı üstelenen ülkenin Devlet Başkanı aynı zamanda Türk Devletleri Teşkilatı’nın Dönem Başkanı olur. Teşkilatın Dönem Başkanlığı Kasım 2021’de Türkiye’de düzenlenen İstanbul Zirvesi sırasında, Azerbaycan Cumhuriyeti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne geçmiş olup 2022 yılı itibariyle Türkiye tarafından yürütülmektedir.⁶Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türk Devletleri Teşkilatı Dönem Başkanıdır.

Türk Konseyinin 8. Zirvesi, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ev sahipliğinde gerçekleştirildi. Dönem başkanlığının Azerbaycan’dan Türkiye’ye devredildiği zirvede, Konsey’in adı “Türk Devletleri Teşkilatı” olarak değiştirildi. (13 Ocak 2022-TRT Haber )

Faaliyet Alanı

Türk Devletleri Teşkilatı, üye ülkeler arasında sadece ikili işbirliği yürütmemektedir, aynı zamanda çok taraflı ilişkilerde yürütmektedir. Bu kapsamda siyasi alanda, ekonomik ve bilim konularında ayrıca turizm alanında; diaspora ve uluslararası konuları da kapsayacak şekilde birçok alanda işbirliğinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Söz konusu alanlarda işbirlikleri için işlenen usul şu şekilde işlenmektedir. Önce işbirliğinin önündeki mevcut ya da muhtemel engeller tespit edilir. Sonrasında ise söz konusu engellerin bertaraf edilebilmesi için girişimlerde bulunulur. Ardından da işbirliğinin ilerletilmesi için gerekli adımlar atılır ve beraberinde ilave iş birliği alanları açılır.⁷Nitekim Macaristan’ın Eylül 2018’de gözlemci üye statüsü ile katılıması, Ekim 2019’da ise Özbekistan’ın tam üye olması ve Kasım 2021’de Türkmenistan’ın gözlemci statüsüyle katılması örgütün genişleme ve iş birliği sürecinde umut verici gelişme olarak kabul edilebilir. Bunun yanında Türk Devletleri Teşkilatı’nın 2022-2026 Türk Devletleri Teşkilatı Stratejik Yol Haritası hazırlanması yönünde aldıkları karar, Teşkilatın ortak siyasi duruşuna dair resmi belge niteliğindeki ilk nüvesi sayılabilir. Çünkü belirli amaçlar ile vizyon oluşturulması ve bu çerçevede atılacak adımların planlanması tabii olarak siyasi ortak paydanın oluştuğunun bir göstergesidir. Aynı zamanda Aksakallar Konseyi’nin yeniden yapılanması, Türk devlet geleneğinin siyasal karar alma mekanizmasının tarihsel kökenlerini ortaya koymaktadır.⁸

Türk Devletleri Teşkilatı aynı zamanda Ankara’da bulunan Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY), Bakü’de bulunan Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA), Nur-Sultan’da bulunan Uluslararası Türk Akademisi, yine Bakü’de bulunan Türk Kültür ve Miras Vakfı ve İstanbul’da bulunan Türk Ticaret ve Sanayi Odası gibi mevcut işbirliği mekanizmaları için bir şemsiye kuruluş niteliğindedir.⁹

Üye Türk Devletlerinin Ulusal Bayraklarının Unsurları

Türk Devletleri Teşkilatı’nın (eski adıyla Türk Konseyi’nin) logosu ve bayrağı 22 Ağustos 2012 tarihinde Bişkek’te düzenlenen 2. Zirve sırasında, Dışişleri Bakanları Konseyi’nin basın toplantısı sırasında halka sunuldu. Logo ve bayrak üye Devletlerin ulusal bayraklarının unsurlarını içeriyor. Buna göre Türk Devletleri Teşkilatı’nın logosu ve bayrağı Azerbaycan Cumhuriyeti bayrağının yıldızı, Kazakistan Cumhuriyeti bayrağının mavi rengi, Kırgız Cumhuriyeti bayrağının güneşi ve Türkiye Cumhuriyeti bayrağının hilalinden oluşuyor.¹⁰